Zemsta (Fredro)/Akt III

←Akt II

Zemsta Akt III Aleksander Fredro

Akt IV→

Scena I - Scena II - Scena III - Scena IV - Scena V - Scena VI - Scena VII

Pokój Rejenta

Scena I

Rejent, Mularze
Rejent siedzi przy stoliku i pisze. Dwóch Mularzy przy drzwiach stoi.

REJENT

Mój majstruniu, mówcie śmiało,

Opiszemy sprawę całą;

Na te ciężkie nasze czasy

Boskim darem takie basy.

Każdy kułak spieniężymy:

Że was bito, wszyscy wiemy.

MULARZ

Niekoniecznie.

REJENT

Bili przecie,

Mój majstruniu.

MULARZ

Niewyraźnie.

REJENT

Czegóż jeszcze wam nie stało?

Bo machano dosyć raźnie.

MULARZ

Ot, szturknięto tam coś mało.

DRUGI MULARZ

Któż tam za to skarżyć zechce.

REJENT

Lecz kto szturka, ten nie łechce?

MULARZ

Ha! zapewne.

REJENT

Ani głaszcze?

MULARZ

Ha! zapewne...

REJENT

A więc bije?

MULARZ

Oczywiście.

REJENT

Komu kije

Porachują kości w grzbiecie,

Ten jest bity - wszak to wiecie?

A kto bity, ten jest zbity?

Co?

MULARZ

Ha! dobrze pan powiada,

Ten jest zbity.

REJENT

Więc was zbili,

To rzecz jasna moi mili.

MULARZ

Ta, już jakoś tak wypada.

REJENT
napisawszy

Skaleczyli?

MULARZ

A, broń Boże!

REJENT

Nie, serdeńko?

MULARZ

Ach - nie.

REJENT

Przecie -

Znak, drapnięcie?...

MULARZ
pomówiwszy z drugim

Znajdziem może.

REJENT

A drapnięcie, pewnie wiecie -

Mała ranka, nic innego.

MULARZ

Tać, tak niby...

Mała - wielka,

Jednym słowem rana wszelka

Skąd pochodzi?

MULARZ

Niby... z tego...

REJENT

Z skaleczenia.

MULARZ

Nie inaczéj.

REJENT

Mieć więc ranę tyle znaczy,

Co mieć ciało skaleczone;

Że zaś raną jest drapnięcie,

Więc zapewnić możem święcie,

Że jesteście skaleczeni -

Przez to chleba pozbawieni.

MULARZ

O! to znowu...

REJENT

Pozbawiony

Jesteś, bratku, i z przyczyny,

Że ci nie dam okruszyny.

pisze

Przez to chleba pozbawieni,

Z matką - żoną - czworgiem dzieci...

MULARZ

Nie mam dzieci.

DRUGI MULARZ

Nie mam żony.

REJENT

Co? nie macie? - Nic nie szkodzi;

Mieć możecie - tacy młodzi.

MULARZ

Ha!

DRUGI MULARZ

Tać prawda.

REJENT
napisawszy

Akt skończony.

Teraz jeszcze zaświadczycie,

Że nastawał na me życie

Stary Cześnik - jęty szałem,

Strzelał do mnie.

MULARZ

Nie widziałem.

REJENT

Wołał strzelby.

DRUGI MULARZ

Nie słyszałem.

MULARZ

Wołał wprawdzie: "Daj gwintówki!" -

Lecz chciał strzelać do makówki.

REJENT

Do makówki... do makówki...

No, no - dosyć tego będzie,

Świadków na to znajdę wszędzie -

Nie brak świadków na tym świecie.

Teraz chodźcie - bliżej! bliżej!

Znakiem krzyża podpiszecie:

Michał Kafar - trochę niżej -

Tak, tak - Maciej Miętus. - Pięknie! -

Za ten krzyżyk będą grosze,

A Cześniczek z żółci pęknie.

MULARZ

Najpokorniej teraz proszę,

Coś z dawnego nam przypadnie...

REJENT

Cześnik wszystko będzie płacił.

Jakoś, panie, to nieładnie...

REJENT

Byleś wasze nic nie stracił.

MULARZ

Tum pracował...

REJENT
popychając go ku drzwiom

Idźże z Bogiem,

Bo się poznasz z moim progiem.

MULARZ

Tu zapłata, każdy powié...

REJENT
popychając ku drzwiom

Idź, serdeńko, bo cię trzepnę.

MULARZ
w drzwiach

Ależ przecie...

REJENT
zamykając drzwi

Bądźcie zdrowi,

Dobrzy ludzie, bądźcie zdrowi!

wracając

Czapkę przedam.

Pas zastawię.

A Cześnika stąd wykurzę;

Będzie potem o tej sprawie

Na wołowej pisał skórze.

Lecz tajemne moje wieści

Jeśli wszystkie z prawdą zgodne -

Tym, czym teraz serce pieści,

Najboleśniej tym ubodę!

Scena II

Rejent, Wacław

REJENT

W czas przychodzisz, drogi synu,

Omówimy słówek parę.

siada i daje znak synowi, aby usiadł

Z niejednego twego czynu

Niezachwianą wziąłem wiarę,

Iż wstępując w moje ślady

Pobożności kroczysz drogą,

Że złe myśli, podłe rady

Nigdy zwieść cię z niej nie mogą.

Rade temu serce moje,

Quandoquidem już przy grobie,

Żyję jeszcze tylko w tobie.

ociera łzy

Sekatury, gorżkie znoje

W nieustannej alternacie

Składam kornie ciebie gwoli

Przy Najwyższym Majestacie.

Do fortunnej twojej doli

Aspiruję jeszcze w świecie.

WACŁAW

Łaski ojca dobrodzieja,

Acz nieczęsty, dowód - drogi.

REJENT

W tobie jedna ma nadzieja,

Lecz zazdroszczą mi jej wrogi;

Syna z ojcem chcą rozdzielić,

Chcą się smutkiem mym weselić,

Złego ducha pną mamidła,

Twej młodości stawią sidła.

WACŁAW

Nie rozumiem...

REJENT

Nie rozumiesz?

Starościanka...

WACŁAW

Cna dziewica,

Tę ubóstwiać...

REJENT

Skrycie umiesz.

Jeśli była tajemnica,

To dlatego, żem chciał wprzody

Do sąsiedzkiej skłonić zgody.

REJENT

Mnie z Cześnikiem? - O mój Boże!

Któż jej więcej pragnąć może

Niż ja, człowiek bogobojny?

WACŁAW

Zezwól zatem, abym z Klarą...

REJENT

Być nie może, żadną miarą;

Cześnik burda - ja spokojny.

WACŁAW

Lecz cóż Klara temu winna,

Że czasami stryj szalony?

REJENT

Czy tam winna, czy niewinna,

Innej waści trzeba żony;

I, serdeńko - będzie inna.

WACŁAW

Ach, mój ojcze, wyrok srogi...

REJENT

WACŁAW

Moja dola, rzekłeś przecie,

Jednym celem na tym świecie.

REJENT

Bóg to widzi i ocenia.

WACŁAW

Ja ją kocham.

REJENT
z uśmiechem

To się zdaje.

WACŁAW

Nie przeżyję rozłączenia.

REJENT

Ja się tego nie przestraszę.

WACŁAW

I przysięgam...

REJENT
surowo

Zamilcz, wasze!

z słodyczą

Co los spuści, przyjąć trzeba;

Lecz, serdeńko, gdyś tak stały,

Gdzież dawniejsze twe zapały?

Milczysz... Jakże?...

ironicznie

Nie do wiary,

Jak o wszystkim wie ten stary!

WACŁAW

Młodość... może...

REJENT

Podstolina

Była quondam ta jedyna!

Ta wybrana! ta kochana!

Teraz bawi u Cześnika.

WACŁAW
z pośpiechem

Zaręczona Cześnikowi.

REJENT

Póty temu nie uwierzę,

Póki sama nie odpowié.

WACŁAW

Nie odpowie? Podstolina?

REJENT

Zapytałem ją w tej mierze;

Przyjmie rękę mego syna.

WACŁAW

Lecz nie przyjmie syn jej ręki.

REJENT

Syn - posłuszny, Bogu dzięki. -

Intercyzę przyłączyłem,

Gdzie dokładnie wyraziłem -

Która zechce zerwać strona,

Ta zapłaci sto tysięcy.

WACŁAW

Moje szczęście warte więcéj.

REJENT

Szczęściem będzie taka żona.

WACŁAW

Wprzód mogiła mnie przykryje...

Leczi Cześnik jeszcze żyje,

On nas spali w pierwszym pędzie.

REJENT
z flegmą, jak zawsze

Ha! - To Cześnik wisieć będzie.

Niech się dzieje wola nieba,

Z nią się zawsze zgadzać trzeba.

Ojcze!

REJENT

Synu!

WACŁAW

Ostre noże

Topisz w sercu syna twego.

REJENT

Nie ma złego bez dobrego.

WACŁAW

Zmień twój rozkaz.

REJENT

Być nie może.

WACŁAW
rzucając się do nóg

Ach, litości!

REJENT

Tę zyskałeś!

Patrz, ja płaczę.

WACŁAW
wstając

Mieć nadzieję?...

REJENT

Nie, serdeńko, być nie może.

WACŁAW

Ja z rozpaczy oszaleję.

REJENT

Patrz, ja płaczę - ani słowa!...

Cnota, synu, jest budowa,

Jest to ziarno, które sieje...

Wacław odchodzi. Po krótkim milczeniu:

Jeszcze diable młoda głowa.

Scena III

REJENT

Co skłoniło Podstolinę,

Wdówkę tantną, wdówkę gładką,

Za takowę iść gadzinę,

To dotychczas jest zagadką;

Ale wątpić nie wypada,

Iż zamienić będzie rada.

prostując się

Acz i starość bywa żwawa,

Wżdy wiek młody ma swe prawa.

Ale Cześnik, gdy postrzeże,

Iż na dudka wystrychnięty,

Może... może... strach mnie bierze,

Apopleksją będzie tknięty...

Z nią się zawsze zgadzać trzeba.

Scena IV

Rejent, Papkin

PAPKIN
wsuwając się trwożnie

Wolnoż wstąpić?

REJENT

Bardzo proszę.

PAPKIN
z najniższym ukłonem i nieśmiało

Pana domu i Rejenta

Widzieć w godnej tej osobie

Chluba wielka, niepojęta,

Spada na mnie w tejże dobie,

Jak niemylnie pewnie wnoszę.

REJENT
pokornie

Tak jest - sługa uniżony.

Wolnoż mi się w odwet spytać,

Kogom zyskał honor witać?

PAPKIN
na stronie

Hm! pokorna coś szlachciurka,

Niepotrzebne miałem względy...

śmielej

Jestem Papkin.

Rejent wskazuje z ukłonem krzesło na środku stojące.
Papkin przypatrując się z uwagą Rejentowi, który, jak
zawsze, z założonymi na piersiach rękoma nieporuszenie
w miejscu stoi. Papkin mówi dalej na stronie:

Jak uważam,

Skończę wszystko bez pomocy.

głośno, wyciągając się na krześle

Jestem Papkin, lew Północy,

Rotmistrz sławny i kawaler -

okazując gestem wstęgi orderowe

Tak, siak, tedy i owędy...

Mądry w radzie, dzielny w boju,

Dusza wojny, wróg pokoju. -

Znają Szwedy, muzułmany,

Sasy, Włochy i Hiszpany

Artemizy ostrze sławne

I nim władać ramię wprawne -

Jednym słowem, krótko mówiąc,

Kula ziemska zna Papkina. -

Teraz, bratku, daj mi wina.

REJENT
po krótkim wahaniu, na stronie

Nemo sapiens, nisi patiens.

Dostaje butelki spod stolika, kilimkiem nakrytego -
patrzy w nię do światła - nalewa lampeczkę i podaje

PAPKIN
na stronie

O! brat szlachcic tchórzem podszyt.

Po zleceniu od Cześnika

Może sobie udrę łyka.

nakrywa głowę; pije

Cienkusz!

pije

Deresz!

pije

REJENT
na stronie

Nadto śmiało.

PAPKIN

Istna lura, panie bracie,

Cóż, lepszego to nie macie?

REJENT

Wybacz, Waszmość, lecz nie stało.

PAPKIN

Otóż to jest szlachta nasza!

z wzgardą

Siedzi na wsi, sieje, wieje,

Zrzędzi, nudzi, gdyra, łaje,

A dać wina - to nie staje.

Albo jeśli przyjdzie flasza,

Samą maścią już przestrasza;

Potem prosi: "Jeśli łaska..." -

Nie proś, nie nudź, hreczkosieju,

A lepszego daj, u diaska{u diaska - u diabła}!

REJENT

Ależ, mości dobrodzieju...

PAPKIN
pijąc

Mętne, kwaśne nad pojęcie -

Istna lura, mój Rejencie.

REJENT
na stronie

Cierpliwości wiele trzeba:

Niech się dzieje wola nieba.

PAPKIN

Zwiedź piwnice wszystkie moje,

Gdzie z pół świata masz napoje,

Gdzie sto beczek stoi rzędem,

Jeśli znajdziesz co takiego,

Dam ci, bratku, konia z rzędem.

REJENT
z ukłonem

Pozwól spytać, panie drogi,

Co w nikczemne moje progi

Marsowego wiedzie syna?

PAPKIN
rozpierając się na krześle przy stoliku

Co? Chcesz wiedzieć?

REJENT

Proszę o to.

PAPKIN

Więc staję tu, wiedz, niecnoto,

Z strony jaśnie wielmożnego

Cześnika Raptusiewicza,

Co go ranku dzisiejszego

Twych sługalców sprośna dzicza,

Godna jednak pryncypała,

W jego zamku napaść śmiała.

REJENT

Mówże waszmość trochę ciszéj,

Jego sługa dobrze słyszy.

PAPKIN

Mówię zawsze podług woli.

REJENT

Ależ bo mnie głowa boli.

jeszcze głośniej

Że tam komu w uszach strzyka

Albo że tam czyj łeb chory,

Przez to nigdy w pieśń słowika

Nie odmienią głos stentory.

REJENT
słodko

Ależ bo ja mam i ludzi

Każę oknem cię wyrzucić.

Papkin w miarę słów Rejenta wstaje z wolna, zdejmując kapelusz

A tam dobry kawał z góry.

PAPKIN

O, nie trzeba.

REJENT

Jest tam który!

Hola!

PAPKIN

Niech się pan nie trudzi.

REJENT

Pan jak piórko stąd wyjedzie.

do służących

Czekać w czterech tam za drzwiami!

PAPKIN

Tej parady między nami?

REJENT

Teraz słucham waszmość pana.

sadzając go prawie gwałtem

Bardzo proszę - bardzo proszę -

siada blisko i naprzeciwko

Jakaż czynność jest mu dana?

Nie spuszcza z oka Papkina

PAPKIN

Jesteś trochę nadto żywy:

Nie wiedziałem, Bóg mi świadkiem,

Że tak bardzo masz słuch tkliwy;

Przestrzeż, proszę, gdy przypadkiem

Jakie słówko głośniej powiem.

REJENT

Czy się prędko rzeczy dowiem?

PAPKIN
bardzo cicho

Zaraz - Cześnik bardzo prosi...

REJENT

Hę?

PAPKIN

Czy głośniej?

Cześnik prosi...

To jest... raczej... Cześnik wnosi,

Że... by skończyć w jednej chwili

Kontrowersją, co... zrobili...

nie mogąc uniknąć wzroku Rejenta, miesza się coraz więcej

Dobrze mówię... co zrobili...

Kontrowersją... jak rzecz znana...

Że tak... to jest... że... sprzy... sprzyja...

odwracając się, na stronie

A, to jakiś wzrok szatana,

Cały język w trąbkę zwija.

REJENT

Ja nie jestem pojąć w stanie -

Waszmość prawisz zbyt zawiło.

PAPKIN
wstając

Bo to... bo te... wybacz, panie,

Wino trochę mocne było,

A nie jestem zbyt wymowny...

ciszej

Czy tych czterech jeszcze stoi?

REJENT

Jednym słowem - mój szanowny,

Dobry sąsiad czego żąda?

PAPKIN

REJENT
kończąc

Boi.

Bądź, serdeńko, bez obawy.

PAPKIN

Więc Cześnika prośba niesie,

Abyś waszmość circa quartam

U trzech kopców w Czarnym Lesie

Stanął z szablą do rozprawy.

REJENT
ironicznie

Stary Cześnik jeszcze żwawy!

PAPKIN
ośmielając się

Ba! To wszyscy wiedzą przecie,

Że niemylne jego ciosy;

Wszakże w całym już powiecie

Pokarbował szlachcie nosy,

Tylko jeszcze...

REJENT

Ciszej, proszę.

PAPKIN
oglądając się na drzwi

Jego grzeczną prośbę wnoszę

I dołączam moję własną

O odpowiedź krótką, jasną.

REJENT

Tę listownie mu udzielę.

Ale jakże to się zgadza,

Wszak ci jutro ma wesele...

PAPKIN
śmielej

Tamto temu nie przeszkadza:

Rano pierscień - w pół dnia szabla -

Wieczór kielich - w nocy...

REJENT
słodko

Cicho.

PAPKIN

Prawda - cicho...

na stronie

Sprawa diabla,

Ani mru - mru. - Czy mnie licho

Tu przyniosło w takie szpony!

REJENT
ironicznie

Wielki afekt przyszłej żony?

PAPKIN

Fiu, fiu, fiu! Tak - że z miłości

Trzykroć na dzień wpada w mdłości.

Cześnik także rozogniony,

Jak gromnica ku niej pała -

Będzie para doskonała;

A że wierna w każdej sprawie,

Ręce, nogi w zakład stawię.

Scena V

Rejent, Papkin, Podstolina

PODSTOLINA

Otóż jestem na wezwanie

W twoim domu, mój Rejencie,

Co dowodem niech się stanie,

Żem zmieniła przedsięwzięcie.

Nie straciłam na namyśle

Niepotrzebnym czasu wiele -

Bo ja rzadko kiedy myślę,

Alem za to chyża w dziele -

I nie mówiąc Cześnikowi:

"Mój staruszku, bądźcie zdrowi,

Milsze od was są sąsiady" -

Podpisuję twe układy

I w minucie tutaj staję. -

oddając papier złożony

Waszmość panu jeden daję,

Drugi odpis u mnie będzie -

I wzajemnie dane słowa,

Witam ciebie jak synowa.

REJENT

Wielki splendor na mnie spływa,

Moja pani miłościwa,

I fortuna w złotej nawie

Żagiel dla mnie swój rozpięła,

Gdyś chętliwie i łaskawie

W twoje skarbne serce wzięła

Najkorniejsze prośby moje.

Tak jest, pani miłościwa,

Wielki splendor na mnie spływa,

A na szczepu mego trzaski

Jeszcze wiekszy spłynąć może,

Bo chcesz, z arcywielkiej łaski,

Mego syna dzielić łoże.

Niechże mi tu wolno będzie

Na tej lichej, własnej grzędzie,

Polecając waszmość pani

Trwałej przychylności zdroje

I powolne służby moje,

Do maluczkich upaść nóżek

Jako sługa i podnóżek.

całuje ją w rękę

PAPKIN
na stronie

Co ja słyszę! Co, u kata!

I z nią syna swego swata!

Wszak ci Cześnik, gdy się dowie,

Jak szczupaka go rozpłata.

PODSTOLINA

Nie myśl jednak, mój Rejencie,

Że to z gustu do odmiany

Wzięłam inne przedsięwzięcie;

Syn twój, Wacław, był mi znany,

Bardzo znany - jednym słowem,

Na cóż mam się kryć w tej mierze -

Był kochany, kochał szczerze.

PAPKIN
klaskając w palce

Tędy droga!

PODSTOLINA

Cóż to znaczy?

Papkin tu?...

PAPKIN

Tak, Papkin czeka,

Aż go Anna zoczyć raczy.

PODSTOLINA
do Rejenta

Waszmość cierpisz tego człeka?

do Papkina

PAPKIN
z pośpiechem

Idę.

REJENT

Czekaj,

Wasze!

PAPKIN

Czekam.

REJENT

Odpis przecie...

PODSTOLINA

On to zdradną swą wymową

Mnie, zbyt słabej, mnie, kobiecie,

Opłakane wyrwał słowo.

PAPKIN

Ja?

PODSTOLINA

I gdyby nie ta zmiana,

Szłabym biedna w moc tyrana.

PAPKIN
do siebie

REJENT
do Podstoliny

Wola nieba,

Z nią się zawsze zgadzać trzeba.

Ale teraz, moje zdanie,

Że gdy Cześnik nie wie jeszcze

O nam chlubnie zaszłej zmianie,

Lubo w piśmie rzecz umieszczę -

Dobrze będzie, gdy z twej strony

Papkin weźmie zapewnienie

I powtórzy to, co w liście

PAPKIN
na stronie

Chce mnie zgubić oczywiście!

REJENT

Daj mu, pani, twe zlecenie,

A ja skreślę słówek parę.

Odchodzi.

Scena VI

Podstolina, Papkin

PAPKIN
odprowadziwszy go oczyma

Podstolino! mam dać wiarę?

REJENT
ukazując głowę w drzwiach

Proszę ciszej.

PAPKIN

Prawda - ciszéj.

na stronie

I przez mury czart ten słyszy.

Ach, co robisz,

cicho do Podstoliny

Podstolino,

Z twej przyczyny wszyscy zginą.

Czyliż Cześnik ci nie znany?

On nie zniesie tego sromu,

On pochodnią i żelazem

Śmierć wyrzuci w wasze ściany,

Gruz zostawi z tego domu.

Bój się Boga! Chodźmy razem.

oglądając się i odprawiając coraz bardziej na stronę

Ach, ty nie wiesz, gdzieś przybyła...

W jakiej strasznej jesteś toni...

Cicho!... Gdyby nie w tej dłoni

Artemizy groźna siła,

Już by... Sza!... Niech Bóg nas broni...

Dalej we drzwi i na wschody.

PODSTOLINA
wyrywając się

PAPKIN

Niekoniecznie -

Czterech stoi.

PODSTOLINA

Lecz weź wprzódy

Pożegnanie dla Cześnika:

Kłaniaj mu się bardzo grzecznie,

Powiedz oraz, jak mą duszę

Zbyt boleśnie żal przenika,

Że się tak z nim rozstać muszę.

Niech porywczo mnie nie gani...

PAPKIN

Banialuki, moja pani,

Tych ode mnie nie usłyszy.

Scena VII

Podstolina, Papkin, Rejent

REJENT

Ciszej, z łaski...

PAPKIN

Prawda - ciszéj.

REJENT

Oto jest list do sąsiada.

PAPKIN

Ambasada diable śliska!

REJENT

Żegnam.

PAPKIN
w ukłonach

Papkin nóżki ściska,

Za przyjęcie dzięki składa.

Ukłony i ceremonie aż do końca sceny

REJENT

Nie ma za co.

PAPKIN

O, i owszem.

REJENT
odprowadzając go

Sługa, sługa uniżony.

PAPKIN

Proszę wrócić.

REJENT

Nie wypada.

PAPKIN

REJENT

Tylko z góry.

PAPKIN

Nie pozwolę.

REJENT

Jest tam który!

Drzwi otwierają się i widać czterech pachołków

PAPKIN

O, bez wszelkich ceremonii...

REJENT
do pachołków

Panu temu wskazać drogę.

PAPKIN

Ściskam nóżki - trafić mogę...

REJENT

Wziąć pod ręce... Nie bez laski...

Wschody ciemne - macać trzeba.

PAPKIN

Ściskam nóżki. - Zbytek łaski...

Z ukłonu jednym susem za drzwiami się znajduje.
Drzwi się zamykają - słychać łoskot, jak gdyby kto
Podstolina idzie ku Rejentowi.

REJENT
wracając

Niech się dzieje wola nieba,

Z nią się zawsze zgadzać trzeba!